Biznes i prawa człowieka to dziedzina regulowana przez szereg różnych regulacji prawnych, do których należą:
Prawo lokalne
Do prawa lokalnego mogą zaliczać się lokalne przepisy środowiskowe i prawo majątkowe.
Prawo krajowe
Przepisy prawa krajowego tworzą ramy umożliwiające egzekwowanie odpowiedzialności korporacji za naruszenia praw człowieka. Te przepisy odnoszą się do szerokiego wachlarza zagadnień związanych z prawami człowieka, takich jak środowisko naturalne, zdrowie i bezpieczeństwo, prawa pracownicze i związki zawodowe, prawo do życia, zwalczanie handlu ludźmi, zapewnienie ochrony obrońcom praw człowieka i sygnalistom, brak dyskryminacji, prawo do posiadania środków do życia, prawa własności oraz zwalczanie korupcji.
W porównaniu z prawem cywilnym, bardzo niewiele naruszeń praw człowieka przez korporacje ściga się na gruncie prawa karnego. Przyczyną są wielorakie wyzwania utrudniające próby pociągnięcia przedsiębiorstw do odpowiedzialności karnej za naruszenia praw człowieka, jakich się dopuściły. Ekonomiczna pozycja oraz wpływy korporacji mogą być na tyle daleko idące, że mogą powstrzymać władze państw od wprowadzenia silnych przepisów karnych ze strachu przed wycofaniem inwestycji. Nawet tam, gdzie odpowiednie przepisy istnieją, państwa mogą nie chcieć ich egzekwować z powodu wspomnianych wpływów gospodarczych korporacji, a także z braku wiedzy i zasobów.
Kolejną barierą w egzekwowaniu odpowiedzialności przedsiębiorstw na gruncie prawa karnego jest to, iż w niektórych jurysdykcjach, jak na przykład w Niemczech i Rosji, prawo karne nie przewiduje odpowiedzialności karnej korporacji, a jedynie osób fizycznych. Kiedy przestępstwo zostało popełnione poza granicami państwa, a prawo karne ma zastosowanie jedynie na jego terytorium, prokuratorzy nie mogą prowadzić dochodzeń ani ścigać sprawców.
Więcej informacji uzyskasz w serwisie Business & Human Rights Resource Centre poświęconej odpowiedzialności karnej przedsiębiorstw (corporate criminal liability). Odwiedź także stronę Duńskiego Instytutu Praw Człowieka poświęconą tematyce prawa spółek i ładu korporacyjnego w krajowych planach działania.
Prawo regionalne
Regionalne instytucje stojące na straży praw człowieka — na przykład Europejski Trybunał Praw Człowieka (European Court of Human Rights) — mogą orzekać w sprawach wynikających z naruszeń, jakich dopuszczają się korporacje w tej sferze. Podobnie jak prawo międzynarodowe na poziomie globalnym (ONZ), tak i regulacje regionalne zwykle odnoszą się do państw, a nie bezpośrednio do przedsiębiorstw. Jednak istnieją pewne wyjątki. Unia Europejska przyjęła kilka aktów prawnych o znaczeniu także dla biznesu i praw człowieka, w tym Dyrektywę w sprawie sprawozdawczości niefinansowej (EU Non-Financial Reporting Directive), czy też mająca ją zastąpić Dyrektywa w sprawie sprawozdawczości w zakresie zrównoważonego rozwoju korporacji (Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD)). UE dąży także do wprowadzenia przepisów o obowiązkowym procesie należytej staranności przedsiębiorstw w zakresie praw człowieka, które miałyby zastosowanie do wszystkich krajów członkowskich – w lutym 2022 r. Komisja Europejska opublikowała projekt Dyrektywy w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju (Corporate Sustainability Due Diligence Directive proposal). Więcej na ten temat przeczytasz na portalu o obowiązkowym procesie należytej staranności w zakresie praw człowieka (ang. Mandatory Human Rights Due Diligence) – mHRDD portal – prowadzonym przez Business & Human Rights Resource Centre oraz na stronach Unii Europejskiej, m.in. tutaj.
Prawo międzynarodowe
Międzynarodowe prawo praw człowieka wyznacza spoczywający na państwach obowiązek ochrony praw człowieka, w tym zapewnienia ochrony przed działaniami podmiotów niepaństwowych, jakimi są przedsiębiorstwa. Oznacza to, że państwo musi stworzyć odpowiednie otoczenie prawne i tak wykorzystać swoje uprawnienia ustawodawcze, administracyjne i inne – by przedsiębiorstwa nie dopuszczały się nadużyć w sferze praw człowieka. A jeżeli już dopuszczą się tych nadużyć, muszą zostać pociągnięte do odpowiedzialności na mocy traktatów międzynarodowych, do których należy Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych I Kulturalnych czy Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Wspomniane obowiązki państw są obecnie przedmiotem dyskusji w toku negocjacji wiążącego traktatu międzynarodowego w sprawie praw człowieka i biznesu. Warto jednak pamiętać, że międzynarodowe prawo praw człowieka nie ma bezpośredniego zastosowania do przedsiębiorstw, a jedynie do państw. A te niestety nie zawsze wypełniają podjęte zobowiązania.
Istnieje cały szereg niewiążących ram prawnych, jak na przykład Wytyczne ONZ dotyczące biznesu i praw człowieka oraz Wytyczne OECD. Więcej informacji znajdziesz na stronie poświęconej najważniejszym instrumentom.
Więcej na temat odpowiedzialności prawnej przedsiębiorców dowiesz się z portalu Business & Human Rights Resource Centre – sekcja Corporate legal accountability.
Ramy prawne w Europie Środkowo-Wschodniej i Azji Środkowej
Wszystkie wymienione powyżej ramy prawne mają zastosowanie w Europie Środkowo-Wschodniej i Azji Środkowej, a niektóre państwa wprowadziły dodatkowe obowiązki wynikające z ich członkostwa w Radzie Europy i/lub Unii Europejskiej.
- Kraje EŚW – członkowskie Rady Europy: Albania, Armenia, Azerbejdżan, Bośnia & Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Gruzja, Węgry, Łotwa, Litwa, Czarnogóra, Macedonia Północna, Polska, Mołdawia, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Ukraina.
- Kraje EŚW – członkowskie Unii Europejskiej: Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia.
- Kraje kandydujące lub potencjalnie kandydujące do członkostwa w Unii Europejskiej: Albania, Bośnia & Hercegowina, Kosowo, Czarnogóra, Macedonia Północna, Serbia.
Krajowe ramy prawne znacząco się między sobą różnią. Jednak można zaobserwować pewne trendy. Ustawodawstwo unijne jest zwykle dość rozbudowane, podczas gdy odpowiedzialność karna przedsiębiorstw nie ma szerokiego zastosowania.
